O CASTELO DA MOTA



CASTELO DA MOTA
(antigua foto onde aínda existía un muro en pé)



Houbo un tempo en que o noso país estaba inzado de fortalezas e castelos. Mentras que en Castela eran construídas pola Coroa, polos señores ou polos militares para defenderse do inmigo na grande empresa que supuxo a Reconquista, en Galicia construíanse para  loitar contra o inimigo particular de cada quen, co señor rival  ou contra os vasallos que puideran erguerse en armas. Eran reductos puramente defensivos para evitar agresións e depredacións de bens e dereitos de caráctser privado, e que tamén se usaron como base para arrasar os bens do veciño. Eran, en definitiva, recintos torreados e fortificados de defensa e de apoio para o ataque duns galegos a outros, para "liortas caseiras"

Co paso do tempo estas fortalezas galegas sufriron dous golpes que reduciron a súa potencia bélica. Polo ano 1467, e durante a guerra dos Irmandiños, os labregos armados e os seus caudillos (alguns señores enfrontados cos seus iguais) queiman en derruban moitas fortalezas. Aqueles torreóns significaban a opresión e acabaron con eles concienzudamente. Sen embargo, a guerra dou a volta e os señores alzaronse outra vez co poder e cas ruínas dos seus casstelos e obrigaron os campesiños a refacer o que desfixeran. Moitas non chegaron a reconstruírse, Outros señores feudales foron chamados ó servicio da casa real, no reinado dos Reis Católicos, e obligados a desmantelar as súas fortalezas. E así foi como se foron abandonado estas fortaezas espalladas por todo o territorio galego.

E na nosa aldea, como non, tamén houbo unha fortaleza, chamada Castelo da Mota. É de supoñer que o noso castelo tampouco se libróu de toda esta destrucción explicada anteriormente, aínda que non sabemos cal foi o motivo real do seu abandono e derrube. Unha das primeiras reseñas sobre esta fortificación dánola Ángel del Castillo López que nun artículo publicado no número 75 do Boletín da Real Academia Galega que data do ano 1913 describe as ruínas que aínda quedaban entón dalgúns muros baixos cubertos de maleza, pero que deixan entrever a traza ovalada dos seus cementos, e aínda puido fotografiar un muro cheo de hedras. En él dinos Angel del Castillo:

"No sé a qué época pertenece ni a qué civilización acusan los restos de una torre que llaman pomposamente Castelo, en la parroquia de Santiago de Ois. Está en una mota de terreno, ésto es, sobre un montículo, y a penas si los muros que la forman se levantan unos metros sobre el terreno en que se asientan....La hiedra los cubre tratándonos de ocultar más aún, su servicio y forma. Tiene casi la forma de óvalo, aunque los lados corren paralelos y sólo buscan la curva hacia los extremos; cerca se ven los restos y cimientos de otros muros, cuyas líneas dificilmente se siguen, y cuyo objeto no es fácil deducir. Hacia el NO es donde se conserva la mayor altura, midiendo de 6 a 7 metros, pero en los lados S y E hállanse derruida. Los muros son bastante resistentes pues miden un grueso de 2.20 metros, teniendo en cuenta que el eje mayor que va de N a S, una longiutd de 21 metros y en la menor, 18. Es de sillares aparejados irregularmente y tiene alguna que otra saetera rasgando sus muros. Su carácter militar está fuera de duda por su situación, disposición y fábrica.".

O Castelo da Mota de Santiago de Ois perteneceu os señores de Andrade. No ano 1471 os fillos de don Fernán Pérez de Andrade e de dona María de Moscosos, don Diego (señor de Pontedeume, Ferrol e Vilalba) e don Pedro fixeron as partixas, correspondéndolle a éste último a Mota de Santiago de Ois. Don Pedro que tamén era rexidor de Betanzos casóu con dona Juana Díaz de Lemos, filla de don Fernán Pérez Parragués, señor da casa de Parga e de dona Constanza das Mariñas. De este matrimonio naceu don Fernán Pérez de Andrade, señor de Lanzós, Vilamourel, Louriña e da Mota de Santiago de Ois. Despóis de moitas vinculación e outras tantas transmisión de bens e dereitos, recaeu a propiedade en dona Beatriz Losada y Ozores, vizcondesa de Fefiñans y condesa de Maceda quen casóu con don Fernando Casani y Herreros de Tejada e de quen tuvo tres fillas. A maior, dona Lucía, condesa de Maceda e de Vilana é a representante dos dereitos vinculares da Mota de Santiago de Ois.

Hoxe en día o visitante atoparase cun pequeno montículo cuberto de árbores e maleza e con un minúsculos muro de pedra nunha propiedade privada.

Isto é o que nos contan diversas fontes sobre o Castelo da Mota. O que contan os veciños da aldea é a lenda de que foi unha fortificación  dos mouros, e que existe un túnel segredo que parte dos sotos do castelo e vai ata o río, e polo que se podían levar os cabalos a beber, e que servía de camiño de fuxida para os habitantes do castelo no caso de ser atacados.

Eu recordo a miña primeira visita ao Castelo. Foi nun verán cas miñas amigas da infancia. Nese momento estaba nos terreos da casa da Mota, unha casa de labradores que estaba preto do Castelo. Conseguimos chegar  ata alí sen problema, porque nese tempos as fincas aínda non estaban pechadas con balados de pedra ou cemento, e moito menos por portales pechados, Non había moito que ver, un muro de pedra que aínda se mantiña en pé por un dos lados, e o resto, derrubado. No seu interior só había máis pedras e maleza.Estivemos por alí en procura dun tesouro. Qué ilusas!!, No caso case improbable de que algunha vez fora alí agochado un tesouro, cantas xeracións anteriores a nós non terían feito o mesmo!!!. Aínda que sei dalguns rapaces da nosa aldea que levaron pico e pala, pero pronto se cansaron de non atoparen máis que pedras. Cando xa íamos preto do camiño, pegounos un bo susto Antonio da Mota, o pai do noso veciño Julio da Mota. Preguntounos de onde viñamos, e nós, un pouco asustadas porque estábamos na súa eira sen permiso, dixemoslle a verdade que viñamos de visitar o Castelo en procura dun tesouro. El botóu unha boa gargallada, "Ay, neniñas ahí non hai ningún tesouro, se non xa o tería atopado eu hai moito tempo. Ahí sólo quedan pedras, e non moitas, porque se usaron para facer moitas casas e balados no Casal.! Recordo que despóis dounos froita, uns pexegos, e nós marchamos de alí disfrutando da saborosa froita e contentas de teren estado nun castelo.

Anos despóis morreron Antonio e Andrea, os pais de Julio e a casa, a eira e o arredor quedaron en herencia para tres netos , tres irmáns, sobriños de Julio. Eles venderon todo, casa e finca, cas ruínas do Castelo incluídas. Comprouno unha empresaria da Coruña, Teresa Rego, que amañou todo o arredor e a eira facendo un xardín, conservou a antiguo hórreo e a parte vella da casa, aínda que para o meu parecer , estropeuno todo añadindolle un anexo á casa de nova edifición co cal a casa perdeu a súa forma orixinal de casa típica de labradores da zona noroeste de Galicia.

Agora, ao estar nun finca privada e cerrada a maioría do ano, e cunha dona allea a aldea e sen contaco cos veciños, os nenos de Santiago de Ois, xa non disfrutarán dun día de verán ilusionados por pisar as ruínas dun Castelo medieval.

Horreo da finca da Mota

Camiño nevado. Á dereita a casa da Mota

Actual finca da Mota cos restos do Castelo ao fondo

Restos do Castelo na actualidade.